U islamskoj tradiciji pojavljuje se Ilahija kao umjetnički izražaj veličanja Božijeg jedinstva, to je muslimanski vjerski poetski izražaj kojim se slavi Allah dž.š. moć i ljubav prema Njemu. Stilski, ilahija i kasida su slične jedna drugoj, te se njihova sinteza događa u momentu kada se spozna da jedna slavi Boga dž.š a druga poštovanje prema liku i djelu Poslanika Muhammeda s.a.w.s, te tako jedna drugu nadopunjavaju i vezu jedan umjetnički kolorit, i daju dodatni smisao života, time stavljaju u fokus kulturni identitet muslimana kao bitnu kariku u kreiranju globalnog kulturološkog svjetonazora ummeta.
Relevantan sagovornik na ovu temu je srbijanski akademski radnik i umjetnik, muzičar Antonije Tot koji djeluje u sastavu “Rahat” te svoj rad temelji na makamskoj muzici svirajući mistični instrument oud, te držeći radionice širom regiona time dajući smisao ovom mističnom muzičkom izražaju.
Antonije Tot, srbijanski oudista i jedan od rijetkih poznavalaca orijentalne muzike na našim prostorima, član je beogradskog orijentalnog tria ”Rahat” i član ansambla sefardske muzike ”Shira u'tfila”. Rođen je u Kraljevu, a živi i djeluje u Beogradu.
Istorijski put ilahije kroz različita podneblja i kulture, i raznolikost muzičkih izraza u kojima je na tom putu njena poruka našla svoj glas, glavna su tema radionica koje Tot vodi. Bila otpjevana bez pratnje muzičkih instrumenata, ili uz udarenje defa i trzaje žica ouda; bila učena po pravilima orijentalnog makamata, ili izražena melodijom savremene pop-pjesme, svaka ilahija ima istovjetnu suštinu – slaviti Boga i Njegovog Poslanika.
Dertmusic: Od kada počinje Vaše interesovanje za Ilahiju kao umjetničku formu uvažavajući sve njene posebnosti?
TOT: Ilahiju kao umetničku kategoriju otkrio sam na samom početku svojeg istraživanja muzičkih tradicija južnog Balkana i Bliskog istoka. Ona se kao žanr pojavljuje u mnogim muzičkim stilovima sa navedenih područja, tako da sam učeći o orijentalnoj muzici imao priliku da saznam mnogo i o ilahiji i njenim izvorima.
Dertmusic: Približavate i demistificirate Ilahiju kao jedinstveni muzički izražaj, približavajući je mladim generacijama, i to u vremenu kada je ona zapostavljena i svedena na uski religijski prostor. Raspolažete li informacijama od kada datiraju zapisi o Ilahiji i kako je tekla njena istorija?
TOT: Kada sa ovdašnjom javnošću imam priliku da razgovaram o muzici Orijenta, pa i o samoj ilahiji, trudim se da primenjujem pozitivistički pristup – da govorim, dakle, o činjenicama, i da pružam one podatke, bilo uže muzičke ili npr. iz domena istorije ili sociologije, koji su meni kao izvođaču i istraživaču te muzike poznati, a koji ljudima mogu pomoći da identifikuju “orijentalnu muziku” i njene ključne odlike. Na takav pristup se odlučujem usled činjenice da je sa muzikom Orijenta domaća javnost uopšteno govoreći veoma slabo upoznata, tako da je cilj svakog mog javnog govora o orijentalnoj muzici prvenstveno upoznati domaćeg slušaoca sa osnovama ove tradicije. Istorija ilahije seže daleko u prošlost, do samog nastanka islama. Za jedan od najstarijih našida koji su meni poznati pretpostavlja se da su ga ispevale ensarije u čast Poslanikovog dolaska u Medinu. Na našim prostorima, tradicija izvođenja ilahije i znanje o njoj čuvaju se u tekijama mnogobrojnih tarikata, od kojih svaki neguje ilahiju na poseban način. Tako halvetije imaju durak, bektašije nefes, mevlevije muzički veoma složeni sema ajin, i slično. Tekije su čuvari ilahije iz kojih biste bez sumnje dobili veoma iscrpan odgovor na pitanje o njenoj prošlosti, imajući u vidu da je upravo tekija najvažniji religijski, kulturni i socijalni kontekst u kome se ilahija rađa, neguje, izvodi i muzički razvija tokom vekova.
Dertmusic: Pojavljujete se kao relevantan predavač na radionicama i prezentirate Ilahiju od njenih izvora na Arabijskom poluostrvu i u Levantu, pa sve do njenih modernih izdanja, oličenih u upotrebi sintetizovanih vokala i još smjelijem spoju pop-muzike i duhovnog teksta. Šta nam možete reći o ovim modernim modalitetima Ilahije danas, i na koji način se ustvari crpe sve te mogućnosti oko vokaliziranja i prezentacije ove forme pjevanja/učenja?
TOT: U okviru radionice koju sam održao na poziv organizatora Zeman festa govorio sam o različitim muzičkim stilovima u kojima se ilahija danas pojavljuje kao muzički žanr. Moderni oblici ilahije su veoma raznoliki: Ona se može pronaći u gotovo svim stilovima savremene popularne muzike, od popa i roka, pa sve do repa.
Ipak, ključni aspekt o kome je na radionici bilo reči jeste stepen u kome neka ilahija, koja se prema muzičkom i socijalnom kontekstu u kome nastaje i biva izvedena može svrstati u ove moderne stilove, zadovoljava kriterijume šire javnosti da bude prepoznata kao “orijentalna”.
Većina modernih ilahija sadrži makar jedan element tradicionalne makamske muzike putem kojeg se aludira na kulturološki izvor islama. Posebnu vrstu ovakve ilahije, u kojoj su muzički elementi kojima se asocira na Orijent veoma zastupljeni, a koja je ipak u svakom smislu stvorena kao pop-pesma, prepoznao sam kao orijentalističku ilahiju. U takvoj ilahiji postoje lajt-motivi Orijenta: izvedena je, odnosno snimljena sa nekim tradicionalnim muzičkim instrumentom, kao što su ut ili kanun; upotrebljeni su melodijski motivi Orijenta, primerice muzički interval prekomerne sekunde, ritam karakterističan za podneblje Bliskog istoka ili muzička skala sa nekim netemperovanim intervalom; otpevana je sa vokalnom tehnikom karakterističnom za učenje Kurana, i slično. Ona je veoma rasprostranjena na našim prostorima, usled čega mi se činila kao važna tema za radionicu i dobra početna tačka za upoznavanje sa makamskom muzičkom tradicijom na kojoj izvorna ilahija počiva, jer je analizom ovakve “orijentalističke ilahije” i poređenjem nje sa izvorom koji se njome priziva moguće tom izvoru bliže prići.
Dertmusic: Svirali ste u mnogim sastavima, ali i solo u svojoj dosadašnjoj karijeri. Sada ste dio “Rahat” priče… Kako sada iz ugla akademskog muzičara doživljavate tradicionalnu muzičku scenu Balkana?
Scena je veoma bogata. Interesovanje za tradicionalnu muziku buja širom sveta, i mnogi zaboravljeni ili zapostavljeni stilovi bivaju oživljeni. Muzičari iz različitih kultura ponovo otkrivaju tradicionalnu muziku svoje zemlje, ili se pak strastveno posvećuju tradiciji nekog drugog podneblja. Nije preterivanje tvrditi da živimo u periodu prave renesanse tradicionalnih stilova: sevdaha u Bosni, rebetika u Grčkoj, osmanske klasične muzike u Turskoj…
Ukoliko je reč o makamskoj tradiciji, koju većina ljudi naziva orijentalnom muzikom, situacija je drugačija. Zajednica muzičara posvećenih ovoj tradiciji, osim onih kojima je ona deo etničkog ili konfesionalnog identiteta, još uvek je niša na Balkanu, severno od Trakije. Međutim, tako mala grupa ljudi posvećena istoj strasti ima potencijal da bude zajednica u pravom smislu te reči, pa su međusobna poznanstva i saradnja veoma česti.
Dertmusic: U okviru radionice koja je održana u sklopu World Music Fest “Zeman”, smo imali priliku poslušati i razmotriti primjere ovih različitih oblika muzikalizacije Ilahije. S tim u vezi, da li Ilahiji pripada samo jedan, pravi, njoj svojstven muzički izraz, ili je bit njene poruke moguće sačuvati u većem broju muzičkih stilova?
TOT: To je bilo ključno pitanje za sve učesnike radionice, i oni su svojim uvidima tokom diskusije ukazali na njegove moguće odgovore. Moj zadatak je bio da pružim osnovne smernice za plodnu raspravu koja bi svakom učesniku ponaosob pomogla da dođe do zadovoljavajućeg i dobro informisanog ličnog zaključka, a ne da uspostavim jedno jedino tačno rešenje. Tako nešto je izvan mojih mogućnosti i ambicija. Diskusija je bila veoma zanimljiva i obuhvatila je veliki broj tema koje neposredno proističu iz samog pitanja, i u okviru nje je bilo moguće čuti različita mišljenja i stavove o tome da li termin ilahija treba upotrebljavati isključivo za onaj tekst duhovne sadržine ispevan na melodiju koja nastaje u muzičkoj kulturi makamata, vekovima negovanoj na Bliskom istoku, ili je ilahija svaki duhovni tekst, bez obzira na muziku na koju se taj tekst uči.
Dertmusic: Spajanje instrumenata (saz, oud, harmonika) sa unikatnim zvucima Ilahije je sasvim sigurno izazov za muzičke stvaraoce. Šta Vi mislite o tome, kako spojiti tradicionalno i modern, a da se pri tome sačuva identitet muzičkog pravca?
TOT: Potrebno je izuzetno dobro poznavanje određene muzičke tradicije kako bi se izbegle dve najopasnije zamke u bavljenju tradicionalnom muzikom: prva je modernizacija “spolja”, koja narušava muzički integritet tradicije i kida veze sa prošlošću, prekidajući prirodnu muzičku evoluciju i čineći je neprepoznatljivom u odnosu na izvor, i druga, koja se svodi na pretenzije da se tradicija sačuva u nekom zamišljenom idealnom obliku, čime joj se oduzima živost koju mora imati da bi se dalje razvijala, i čime se ona pretvara u muzejski eksponat zamrznut u vremenu. Savremeni muzičari imaju izazov da neku tradiciju približe što većem auditorijumu izvan njenog originalnog podneblja, i u tom nastojanju se svaki pojedinac odlučuje za različit stepen kompromisa.
Antonije Tot je na kraju zaključio: Naravno, sama premisa na kojoj ovakvo razmišljanje počiva jeste da je nekakav kompromis neophodan da bi izvesna tradicija prodrla na veće područje, odnosno da u izvornom obliku ne može biti prezentna na globalnom planu, ali je tačnost ove premise podložna debati.
